Carpon Bahasa Sunda

Kawung Ratu

Carita Pondok Wahyu Wibisana

DI SADESA Mandalasari jigana mah ngan kawung Aki nu pangjugrahna teh. Lain si sombong, sanajan dibandingkeun jeung kawung bogana Ki Jumsi ge. Ari kawung Ki Jumsi, enya jugrah, tapi lahangna kos nu atah raru, sok haseum bae.

Mokaha da, dina usum kieu, ari kana saratus perak mah sapoena eta kawung teh bisa mere, teu hese-hese. Lakar daek bae ngaropeana.

Ku Aki eta kawung dibere ngaran peringetan ka Kangjeng Dalem Wira Tanu Ningrat. Minangka pangeling-eling ka anjeunna, disebut wae Kawung Ratu.

Riwayatna mah kieu eta teh: Baheula, waktu Aki ge ngora keneh, can jaman merdeka harita teh, eta kawung jeunah keneh, can diropea. Ari carulukna mah geus aya, ngan leungeunna can nongtot.

Harita Aki boga deui kawung tilu, nu jadi di sisi walungan Cilonggan. Nu eta mah geus lila bisa disadapna, ngan teu pati matut.

Saban Aki rek nagenkeun lodong kana kawung nu tilu tea, Aki nga-randeg heula di handapeun tangkal kawung jeunah. Da enya, estu jadi angen-angen pisan, sangkan eta kawung bisa mere pakasaban anu lumayan. Ku Aki sok diajak nyarita kieu: “He Nyi Mas Pohaci Jubleg Ireng, parawan Mandalasari nu ngadeg di sisi jalan liliwatan, geura pintonkeun panangan salira, mancer geutah madu tina rema salira ….

Teuing kalah ku mindeng, teuing memang geus waktuna, leungeun eta kawung teh teu lila nongtot. Ari geus nongtot bet jadi bingung Aki teh, sok sieun sal ah nyigayanana. Da eta kawung teh pelak Aki jaman budak. Poho deui karuh, nyanghareup ka mana waktu Aki melak eta kawung, asa ngaler asa ngidul. Apan sok pundung mun salah nyigayanana mah. Jadi nyigayanana kudu lebah tempat melakna. Upama teu kitu, hamo. Lain omong bebenjon ieu teh, enya, sidik, nurutkeun pangalaman Aki kitu, sotenan.

Ku lantaran poho terus, nya Aki teh tahajud heula, hayang dibere ngimpi ku Pangeran. Hayang kaimpikeun deui teh kalakuan jaman Aki melak kawung eta. Kaliasan bet kaparengkeun. Aki ngimpi. Jeung Aki percaya pisan kana eta impian teh. Dina itungan, Aki melak kawung nyanghareup ka beulah kaler. Jadi nyigayan kawungna oge kudu ti beulah kaler. Aya deui nu jadi pikiran harita teh. Naha ditinggurna kudu keur gumear atawa gumucrak-koneng. Apan beda-beda sipatna kawung teh. aya nu kudu ditinggur waktu kembangna gumucrak-cibeas, gumu_crak-koneng, tumereb, gumear, humeor, lumecir, humangit, malah aya nu kudu geus beukah. Tah eta Aki can nyaho. Tapi nya tungtungna mah dipaparah bae. Waktu keur gumucrak-koneng, mimiti ditinggur.

Ku lantaran marawanan, basa ceg kana leungeunna Aki ngomong kieu: “Nyi Parawan Mandalasari, montong getek montong ngepeskeun, poe ieu teh poe pangantenan urang, perlu cisusu jangeun turunan …”

Ninggurna ati-ati pisan, bakuna mah sieun katinggur heunteu careuhna. Kumaha keh mun -kitu, kana pundung deui bae. Taktage kawung mah kos jelema - eh kos parawan meureun - kudu asak ngolona.

Sanggeus ditinggurna lita, heg diayun. Jeung sanggeus katimbang waktuna, si kembang teh tuluy wae dipagas, dipopok ku legoh tangkalak sabiasa.

Nyeta atuh, ari mimitina mah eta kawung teh bet matak rudet bae. Keur lahangna saeutik teh, haseum beak karep. Ku taksiran Aki, eta kawung keur gering. Eta we da kalah ka gegedoh nu ka luar teh, rujit.

Jeung eta harita, neangan kacembeng, kuat kukulintiran ka ditu ka dieu, weleh teu manggih. Nya kapaksa wae ku daun kanyere. Eta leungeun kawung nu geus dipagas teh, heg disusut ku daun kanyere, ava ulah loba teuing gegedohna. Minangka obat doktorna meureun mun ayeuna mah.

Jaba ti eta, lahangna diraru. Sok akar kawao diasupkeun kana lodongna sanggeus dipuput teh. Gen ditagenkeun dina leungeun kawung. Enya rada saleuheung lahangna teu haseum teuing.

Beuki lila eta kawung teh beuki pikalucueun. Lahangna teu haseum sarta beuki jugrah bae. Sapoe-sapeuting dua lodong teh aya kana dua bonjoreun mah, nitih salodong sabonjor. Mucekil pisan sakitu teh.

TAH harita aya pemundut ti Ratu di nagara teh. Punduh Cakra dina hiji poe datang ka Aki. Cenah, Kangjeng Dalem Wira Tanu Ningrat mundut dipangdamelkeun gula ka unggal somahan ti wewengkon Ta-raju jeung Salawu nu sok nyadap. Di desa Mandalasari nu kapeto teh nya Aki pisan. Tangtu Juragan Kuwu nu nuduhkeunana teh, da piraku Kangjeng Dalem uningaeun onamaning.

Beu ambeu, Aki teh dipundutan ku Ratu geuning, kudu nyieun gula sireum jeung gula kerenceng. Pagawean nu bangga eta teh. Tapi sakumaha banggana oge, da dawuh Ratu, piraku bet dipagak, tangtu diestokeun pisan. Apan cenah “guru-ratu wong atua karo, wajib sinembah.”

Tegesna Ratu nu faoga nagara katut uteuk-tongo-walang-tagana, piraanan mundut gula sireum jeung gula kerenceng,cek Aki teh. Malah bungah nu aya, dumeh kapercaya ku menak ti dayeuh.

Eh poho, eta, nu dipundutan gula di desa Mandalasari teh lain Aki wungkul. Duaanjeung Ki Tasrip nu boga kebon kawung pohara legana. Kawung nu jadi kaagulanana, ku manehna dingaranan Kawung Juuh, eta meureun pedah lahangna juuh pisan, jugrah.

Jigana rek dipriskeun Aki jeung Tasrip teh, mana nu leuwih bisa nyadap jeung nu bisa nyieun gula. Atuh tangtu wae Aki enya-enya mah, sieun eleh, sieun isin ku Ratu.

Kabeneran kawung nu tadi teh keur purug, leungeunna kuat satilu-tilu. Disadap kabehanana. Atuh Aki teh aya harepan, lantaran lahangna geus beunang dipercaya tea. Jadi baris meunang lahang nu hade tur loba. Cek angkanan harita, upama Aki meunang pris ti Ratu, Kangjeng Dalem, eta kawung teh rek dingaranan Kawung Ratu.

Dina enggoning nyadapna harita, estu sagala elmu Aki pamere ti nini-aki diketrukkeun kabeh. Boh jangjawokan boh kias-tarekahna sangkan meunang lahang loba tur alus, kabeh dijalankeun. Ieu teh awahing hayang kaanggo ku Ratu bae.

Waktu lahang nu ditaheur keur nyengka, pok Aki ngaharewoskeun jangjawokan. Kitu deui waktu geus rumamat.Tuluy dijait. Ti dinya terus diguis. Terus diguis henteu dicitak, lantaran apan rek nyieun gula ke-renceng jeung gula sireum tea.

Sajeroning ngaguis, Aki teu poho mapatkeun jangjawokan karuhun, menta sangkan gulana kamanah ku Ratu, sing bodas-ngeplak gula sireumna, sing ulah tutung-atahan gula kerencengna.

Taksiran paneda Aki teh diijabah. Eta bae hasilna cek Aki mah estu nyugemakeun pisan. Tuluy ditorosan dihade-hade, sangkan engke di mana aya nu ti desa, kari sok.

Waktu Ki Punduh Cakra datang rek nyokot gula haturan Kangjeng tea, bari ngasongkeun teh teu poho Aki mapatkeun jangjawokan minangka pangjajapna, ambeh gulana dipiasih ku Ratu, kamanah ku menak.

Lila Aki ngadagoan beja ti dayeuh. Aya kana dua Jumaahna, sarta dina hiji poe, Punduh Cakra datang deui.

Pokna: “Ki Sukarma, gula kerenceng jeung gula sireum teh geus katampi ku Kangjeng Dalem. Jigana mah kapuji ku anjeunna. leu kuring masrahkeun suratna …”

Bari ngadegdeg Aki nampanan eta surat. Aksarana aksara Sunda. Heg ku Aki dibaca. Mun teu salah kieu unina teh:

“Ki Sukarma di Babakan Kiara, desa Mandalasari. ieu kula Dalem Tasikmalaya, Wira Tanu Ningrat, mere beja yen gula ti anjeun geus katampa sarta kapuji hadena.

Dina ieu surat kaula mere duit, lumayan pikeun dipake jimat ….”

Kitu asana eta eusi surat teh. Enya eta surat teh dibarengan ku duit sabenggol. Bener sabenggol, teu kurang teu leuwih.

Upama diitung ku harga gula mah, duit sabenggol teh, wah teu kabual. Rugi malah. Tapi ngingetkeun, yen eta duit teh - sanajan ngan pangaji sabenggol - citresna ti nu jadi Ratu, bungah nu aya. Sarta sakumaha dawuhanana yen eta duit kudu dijieun jimat, ku Aki teu digasab, diteundeun didama-dama pisan.

Ti harita kawung nu tadi teh dibere ngaran Kawung Ratu. Kabeh urang desa Mandalasari, nepi ka desa Puspahiang oge geus nyarahoeun, yen Aki meunang pris. Pris kahiji malah di sa-Salawu oge.

Dina hiji peuting bet eta kawung teh kaimpikeun. Dina itungan nu kadeuleu harita, eta kawung teh bet leungeunan sarta sirahna saperti awewe, pohara geulisna. Kitu lah jiga burok, ngan awakna lain kuda, tapi kawung. Ngong eta burok kawung teh ngawih anu maksudna menta ka Aki persenan ti Ratu.

Anggeus ngawih, ana korejat Aki hudang. Bet make muringkak bulu punduk. Inget harita malem Jumaah kira wanci janari leutik.

Kaganggu ku mikiran impian, Aki teu sare deui. Nyileuk bae. Ceuk hate: Enya Nyi Mas Pohaci Jubleg Ireng teh mundut persenan ti Ratu geuning. Jeung ahirna, sanggeus dipikir dibulak-balik, gilig we hate teh, yen duit sabenggol nu ti Ratu tea, rek dibikeun ka Kawung Ratu. Da enya mana kitu oge, hakna.

KACARITAKEUN isukna, rebun-rebun keneh, Aki geus indit bari mawa duit benggol, rek ngajalankeun niat tea. Tah harita meunang kareuwas nu pohara teh. Ti kajauhan geus katembong, yen di handapeun Kawung Ratu aya 12jelema. Ana dilelek-leiek, geuning eta jelema teh nu rek deleka, da keur ngagedek bae nuar Kawung Ratu. Nataku Aki sewot na, serepet nyabut bedog panjang bari ngagorowok:

“Sia rek nuar kawung aing, hah? Hayang dicacag?”

Jelema nu aya di handapeun kawung gancang ngalieuk. Masya Allah geuning manehna teh Ki Tasrip tea. Enya Ki Tasrip nu eleh pris tea. Tah barang manehna neuleu beungeut Aki, gancang manehna mabur, lumpat tipaparetot. Ku Aki meunang sawatara pentangan mah diudag, tapi teu kebat, da cek ingetan karo-karo burung. Tuluy we balik deui kana kawung.

Diilikan tapak kampak dina tangkal Kawung Ratu teh, hadena can pati jero. Leuh diwaaskeun upama Aki teu gancang-gancang ka dinya, kana lapur tah kawung teh. Mangkaning kawung geus ngaronjatkeun darajat Aki di desa, malah julukan Kawung Ratu oge geus kawangikeun, Piraku we mun teu meritegeg upama aya nu nuar teh.

Kaharti ku Aki, Ki Tasrip teh sirik, pedah kawungna teu meunang pris. Kawung Juuh-na eleh ku Kawung Ratu. Art kituna mah, nya sarua wae meureun jeung Aki, manehna oge hayangeun kamanah ku menak, hayang kaanggo. Tapi nasib hade aya di Aki. Banget-banget Aki nganu-hunkeun ka Pangeran jeung ka para karuhun nu ngawaris jangjawokan jeung elmuning kias tarekah tea.

Estu jadi udagan Aki, iadi udagan sarerea, hayang jadi somahan anu hade teh. Da ngarumasaieun hirup digeugeuh ku menak. Maksud Aki teh di dunya. Jadi fay a barang kinasihan, upama dipundut atawa dipika-palay ku nu ngaheuyeuk nagara mah, tangtu disanggakeun kalawan kabungahan.

Katurug-turug Aki percaya pisan, yen dawuh Ratu mah sok saciduh metu, sabda menak sok saucap nyata tea. Aki yakin, ku kaanggona gula kerenceng jeung gula sireum tina Kawung Ratu, bakal aya karasana kana kahirupan Aki. Buktina eta Kawung Ratu teh beuki jugrah bae lahangna.

Tah nya; kacaritakeun duit benggol nu ti Kangjeng Dalem ku Aki di-asupkeun kana hate Kawung Ratu. Mimitina mah rek di beh handap bae, kabeneran aya urut kampak tea. Ngan dipikir, bisi aya nu manggih-an. Ku lantaran kitu terekel naek kana sigay; kira sadeupa deui ti pucuk, heg molongoan tangkalna, bes benggol teh diasupkeun ban ngomong:

“leu Nyi Mas Pohaci Jubleg Ireng, kuring nyanggakeun kagungan, mugi ditampi ..,.”

Ti harita Kawung Ratu teh dieusi benggol jimat. Aneh karasana ku Aki asa aya komaraan sanggeus kitu teh. Euh tangtu perbawa jimat ti Ratu, cekhate.

Isukna Aki meunang beja pikareuwaseun. Majah Ki Tasrip geus maot ngagantung maneh dina tangkal Kawung Juuh. Inna lillahi, cek hate. Manehna .maot lantaran eleh pris meureun. Eleh berjuang cek basa ayeuna mah, berjuang sangkan kaasih ku Ratu. Teu ngabibisani, cacak mun Aki eleh oge, kana kawas manehna. Ngan teuihg ketang ari kudu ngagantung maneh mah. Nu tangtu, boga perasaan teu bisa jadi somah-an nu hade mah, pasti aya.

UJANG, NYAI, geuning maraneh teh ngabandungan omongan Aki bangun pogot kitu? Naha rame pangalaman Aki teh? Asa teu pira pila-kadar ngadongengkeun kawung! Panjang sotenan dipanjangkeun ku Aki, itung-itung Aki mulangkeun deui panineungan ka mangsa baheula. Da ari lalakonna mah pondok pisan.

Jigana, tangtu Ujang-Nyai oge boga kahayang cara Aki. Hayang jadi somahan - rayat meureun cek basa ayeuna mah - nu hade. Enya? Pi-raku bae mun henteu teh. Ari lantaranana apan urang hirup teh estu ka-purba ku menak. Cek ayeuna mah meureun ku Bapa-bapa Pamingpin. Tina hal ieu, Aki yakin pisan, yen tangtu sarua, mo beda. Upama geus beda, nya bengkok sembah tangtu bakal aya mamala. Nagara bakal kacrut werit jeung ilang dangiang, lantaran somahanana geus malung-kir ka nu jadi ratuna. Naudubillahi mindalik!

Ku lantaran kitu, waktu dina hiji poe Aki kadatangan jurungan ti kacamatan, yen Juragan, eh Bapa Camat, mundut gula galeuheun, ku Aki teh estu disanggupan pisan. Ras inget ka jaman baheula. leuh, Aki mah teu ngawiji-wiji ka nu jadi menak teh. Teu pedah jaman baheu_la teu sarua jeung jaman ayeuna. Sarua bae. Menak mah menak bae, sanajan ayeuna geus ganti ngaran oge, da hakekatna mah moal beda.

Kira dua minggu ka tukang, waktu Aki neang leungeun Kawung Ratu, manggih pangalaman nu matak ngajenghok. Nya eta deukeut tangkal kawung geus aya calecer. Beu, cek hate, .tangtu ieu teh calecer ti Desa nu rek ngalegaan jalan. Ari disidik-sidik, sihoreng calecer teh ayana beh ditueun kawung. Harita Aki ngaheruk lila pisan, ret kana

Kawung Ratu, ret kana calecer.

“Emh, deudeuh teuing Kawung Ratu, meureun maneh teh bakal di-tuar dajalan rek digedean,” cek hate. Nya eta atuh, ku hanjakal Kawung Ratu teh jadina meh dina kuta pisan, jadi kasipat ku calecer tea.

Pohara Aki sabilna. Ras inget kana pamundut ti Juragan Camat. Ras inget deui kana parentah ti desa. Mangkaning kawung Aki teh ngan tinggal Kawung Ratu wungkul. Jadi pikeun nedunan pamundut ti Kaca-matan, Aki satadina mah ngandelkeun ti Kawung Ratu. Tapi harita rek dituar, titahan ti desa.

Art nu matak sabil, ka ditu kumaha ka dieu kumaha. Apan Desa jeung Kacamatan teh sarua bae kudu diturut parentahna. Boh Juragan Kuwu, boh Juragan Camat, sarua menak nu wajib sinembah tea.

Aya nu matak ngarugikeun Aki teh. Nya eta tipama parentah ti Desa diturut. Atuh meureun mun dituar, kana leungit pakasaban Aki nu baku. Tapi kumaha da eta parentah nu kudu diturut.

Upama teu diturut, beu aya kudua atuh Aki teh nyontoan ka nu ngaro-ra. Apan tadi ku Aki geus dicaritakeun, yen upama kitu, bengkok sem-bah tea. Eta Aki teu niat, bararaid teuing!

Tapi Aki perlu ku eta kawung. Kahiji keur pakasaban Aki, kadua keur nedunan pamundut ti Kacamatan tea. Keun ari pakasaban Aki mah, teu penting, tapi eta pamundut ti Kacamatan.

leuh Ujang-Nyai, karasa bohongna omongan Aki nu pangahirna bieu? Majar keun ari pakasaban Aki …. Ah, nyeta atuh Ujang, Nyai, sabener na Aki butuh pisan ku eta kawung teh. Eta teh hirup Aki, Ujang, Nyai. Upama euweuh eta kawung meureun Aki beuki kokoro.

Jadi sarua pentingna, boh pikeun nedunan pamundut ti Kacamatan, boh pikeun kahirupan Aki sorangan.

Beuki dieu pamundut ti Kacamatan beuki mereg bareng jeung paren_tah ti Desa sangkan Kawung Ratu gancang dituar. Duanana parentah ti menak, duanana kudu diturut.

Ari peuting tadi bet eta Kawung Ratu teh kaimpikeun deui. Da enya atuh, nepi ka Aki mah boga anggapan, yen eta kawung teh lain saka-wung-kawungna, estu titisan Nyimas Jubleg Ireng nu asalna tina daging jeung getih Dewi Sri urang kayangan. Ku lantaran kitu pangrumat Aki terhadep eta kawung, pohara enya-enyana, dipusti-pusti pisan cara ka jelemabae.

Enya, eta kawung teh peuting tadi kaimpikeun deui. Dina itungan, manehna nembongan ngarupakeun hiji putri nu make pakean sing sar-wa bodas. Heg ngagupayan ka Aki. Ari disampeurkeun, bet kadenge manehna ngawih, pokna:

“Pileuleuyan, pileuleuyan,

kuring digupay ku langit,

pileuleuyan, pileuleuyan,

kuring ditundung ku bumi.”

Jigana mah geus terus rasa ka manehna, yen moal lila deui manehna rek dituar mana kaimpikeun kitu oge. Geus boga wirasat, yen lalakonna tereh tamat.

Impian peuting kamari meureun minangka iber pileuleuyanana.

Aki jeung manehna tereh papisah. Beurat puguh ge. Ngingetkeun geus kalilaan babarengan, sakaduka-sakasuka, asa jeung dulur pet ku hinis bae.

Ayeuna Aki pohara baluwengna, sabil nu taya papadana. Ras inget Kawung Ratu daek teu daek kudu dituar. Leuh, mun dituar teh meureun sarua jeung maehanjelema, cek Aki mah. Dosa jeung teu kaduga.

Coba kumaha timbangan Ujang jeung Nyai, lamun maraneh nyangha-reiipan perkara kieu? Inget kana papatah “guru, ratu wong ‘atua karo wajib sinembah,” inget kana pangabutuh sorangan jeung inget yen nu kudu dituar teh Kawung Ratu pisan nu ku Aki dianggap jelema nu boga nyawa.

Ayeuna lalay geus mimiti ka luar. Geus meh sareupna. Nyanghareup-an peuting, engke, pohara wegahna, lantaran isuk kudu aya putusan. Isuk gagasan leungeun kawung geus waktuna dibuka, lahangna geus kerep nyakclakanana. Pamundut ti Kacamatan bisa ditedunan upama Kawung Ratu teu kudu dituar.

Rek kumaha ieu leungeun Aki isukan? Naha ngecekkeun kampak kana tangkalna nepi ka kawung jadi pogor atawa nagenkeun lodong kana leungeun kawung …. Eta can kapikir ku Aki, tapi kuma isuk bae. Engke peuting Aki rek mikir.

KITU kira-kira obrolan Aki Sukarma ka kuring kamari teh. Nyaritana estu binarung rasa jeung dareuda hate. Persualan nu disanghareupana-na pohara beuratna. Kuring ge teu bisa mutuskeun kudu kumaha ma_nehna teh, naha kudu nyadap atawa kudu nuar kawung.

Tapi poe ieu pisan, tadi isuk-isuk, manehna geus mutuskeun sorang_an. Manehna geus ngajawab persoalanana pribadi. Jigana mah meu-nang mikir sapeupeuting. Yen kudu kitu.

Tadi isuk-isuk, kuring bareng jeung urang kampung Babakan Kiara ngahaja nepungan manehna ka Kawung Ratu.

Barang datang ka handapeun kawung, meh kabeh taya nu kuat tanggah. Kabeh ngaheruk.

Ret kuring kana tangkal kawung. Aya tapak ngadek, tapi can patijero. Kampakna ngagoler dina taneuh, teu jauh tina puhu sigay. Sanggeus kitu lalaunan panenjo kuring mapay sigay ka luhur suku Aki Sukarma geus ngagulayun.

Cek hate: Poe ieu geus leungit hiji tukang nyadap kahot nu geus ka koncaradi desa Mandalasari anu ngaran Aki Sukarma.

Jeroning kitu kuring asa ngadenge nu ngawih ti lebah tangkal ka_wung. Sorana gaib naker:

“Pileuleuyan, pileuleuyan,

kuring digupay ku langit,

pileuleuyan, pileuleuyan,

kuring ditundung ku bumi ….”

sumber : Paguyuban Panglawungan Bahasa Sunda

Sapi Ngencar

Carpon Dadan Sutisna

“Geura jung atuh rék digadag mah, lain kalah ka ngalulungkut!”

“Mangké heula, sidik aing téh baruruten kénéh. Abong biwir teu diwengku!”

“Kéjo geus haneut, deungeunna geus diasakan, rék naon deui?”

“Aéh-aéh, na ka salaki téh, mani poporongos kitu?”

“Kaluman wé nénjona. Hudang héés téh lain buru-buru ka tampian. Batur mah geus kamana boa!”

“Kakara ogé jam genep,”

“Ngadagoan beurang mah kaburu horéam mantén. Nu boga sawah ngadagoan meureun. Si Darmita mah rebun-rebun ogé geus ngagiringkeun sapi!”

“Keun baé da Si Éta mah biasana oge sok nyubuh!”

“Enya, kuduna diturutan. Kadé Kang, sapina paraban heula!”

“Apan jukutna ogé geus béak. Kamari ku Si Darmita dieurihkeun kabéh kana pamakanan. Engké baé di sawah rék dibéré jarami!”

“Karunya, Kang. Ti subuh kénéh disada waé. Matak naon mun ngala heula daun cau dua ponggol mah,”

“Beurang mantén. Di mana kéjo téh?”

“Naha kawas di imah batur baé, maké tatanya sagala rupa. Sangu dina gayoran, deungeunna dituruban ayakan!”

“Ayakan urut nyair téa?”

“Nu mana deui atuh,”

“Beu, na ari Si Kénoh, hanyir temen atuh. Jariripen aing mah ngadaharna ogé,”

“Kadé Kang, sibeungeut heula rék dahar téh!”

“Beu, ngahariwangkeun pisan. Geura indit ka dituh, gandéng!”

“Heueuh, da kami mah rék ka Posyandu, budak rada harééng,”

“Sabaraha poé deui, ngahuripan budak téh?”

“Kami ngajuru teh kakara 25 poé. Nya 15 poe deui meureun!”

“Euleuh, geuning lila kénéh?”

“Wayahna wé atuh, Kang, puasa sakeudeung mah. Barina ogé, kami mah hayang di-KB heula, ngarah teu rendey. Tuh, Si Narsih ogé, sakitu ripuhna loba budak mah. Indit heula, Kang, bisi beurang mantén!”

Kénoh ngaléos bari ngais budak. Rasta nguliat. Sarungna diudar, digawingkeun dina sasampayan nu manteng di tengah imah. Bus ka dapur, kurah-koréh kana sangu. Kakara ogé rék am, pamajikanana geus datang deui.

“Aya nu tinggaleun? Masing tarapti atuh, tuh bedog dina bilik, dingkul deukeut hawu,”

“Keur nanahaon bedog, da lain rék ka kebon. Kami mah rék papagah ka Akang!”

“Naha kawas ka budak baé?”

“Kadé Kang, mun balik mideur montong terus sumpang-simpang. Kamari ogé aya béjana, Akang eureun lebah imah Mang Oji!”

“Aéh-aéh, naha eureun-eureun baé mani jadi omong. Naha teu meunang aing reureuh?”

“Béjana Mang Oji téh boga anak awéwé!”

“Keun baé atuh, anak batur ieuh!”

“Béjana mah geus jadi randa. Léngér naker deuih, teu kaop nénjo lalaki, sok alangah-éléngéh. Randa ateul, Kang!”

“Baruk?”

“Tuh, nya, mani curinghak kitu. Mun wani-wani deui eureun di dinya, ku kami moal dipangéjokeun. Tulak panto moal dilaan!”

“Jeun teuing, da aya panto dapur ieuh. Geura jung atuh rék ka Posyandu mah, ulah ngaganggu nu keur dahar!”

“Tarab-turub geus dahar téh, bisi aya ucing garong!”

“Ambuing, abong aya turunan céréwéd sia mah!”

Kénoh ngaléos. Bérés dahar, Rasta turun ka buruan. Kuliwed ka pipir. Palebah pongpok imah ngarandeg. Sajongjongan mah ngajanteng di dinya. Nyérangkeun kandang sapi anu siga parongpong.

“Cilaka, sapi aing ngencar!” pokna, gegerendengan sorangan. “Paingan teu kadéngé sorana. Beu, na aya-aya baé, boa-boa aya nu maling?”

Rasta ngadeukeutan kandang sapi. Hég ditelek-telek. Enya baé, sapi nu ngan hiji-hijina téh geus euweuh ti kandangna. Ukur manggihan hayam wé, keur ngoréhan jarami garing sésa parab. Dina pamakanan lingih, euweuh jukut. Teg baé, boa sapina téh ngencar, pédah hayang baranghakan.

Rasta terus mariksa kandang. Katémbong palangna aya nu rujad. Sigana mah diséréd ku tandukna. Malum palang tina awi ngora atuh, kurang weweg. Ongkoh henteu pati pageuh deuih nalianana, da apan sasarina ogé tara nepi ka ngencar.

Basa aya nu ngaliwat nanggung carangka, ku Rasta digeroan.

“Kasim, henteu nénjo sapi?”

“Puguh wé nénjo mah,” cék nu nanggung carangka bari nyelang heula ngécagkeun babawaanana. “Tadi téh rebun-rebun geus digiringkeun ku Si Darmita. Teuing rék dibawa ka mana!”

“Heueuh, da sapi nu manéhna éta mah!”

“Ari kitu sapi nu mana?”

“Sapi kuring, Si Danten téa. Subuh mah aya kénéh, da cék Si Kénoh kadéngé sorana. Ari bieu ditéang, geus euweuh buntut-buntutna acan!”

“Naha atuh, lain sasarina ogé sok dibaturan saré?”

“Lain kalah ka ngabojég, Sim. Ieu mah dines deuleu, sapi déwék leungit!”

“Teuing atuh!” walon Kasim bari nanggung deui carangka.

Puguh baé Rasta beuki geumpeur. Ari harga sapi téa, apan aya jutana. Mangkaning nu nitah mideur bakal geus ngadagoan. Mangkaning garu jeung wuluku rék dibawa ku manéhna.

“Si Darmita deuih, mani euweuh néang. Kawas lain ka batur digawé baé!” Rasta kutuk gendeng.

Keur kitu, katémbong rentang-rengtang aya nu ngadigleu. Lalaki jangkung gedé, nyorén pasrén, kumisna mani centang, beungeutna beureum siga nu keuheul.

“Bah Wirya! Rék kamana?” Rasta gegeroan.

“Rék ka silaing puguh!” cék Bah Wirya rada teugeug. “Sapi silaing kitu, anu ngencar téh?”

“Enya, Bah, di mana ayeuna?”

“Tuh, nya, teu jauh tina sangkaan. Paingan bangor naker, léngér, ari silaing nu gablegna mah!” kumis Bah Wirya beuki centang.

“Cik atuh, Bah, ari sapi mah tong disebut léngér. Enya éta ogé, sapi kuring kakara beger, tapi asa pamohalan ari bogoheun ka Abah mah!”

“Nyao siah! Montong diangon baé atuh sapi téh, teu kaparaban meureun, nya?”

“Aéh-aéh, lain diangon, Bah. Kabur ti kandang!”

“Déwék mah teu hayang apal. Rék ngencar, rék kabur, kumaha karep. Ngan éta sapi geus ngaruksak pepelakan. Jagong kakara mongkok diranjah, dihakanan daunna. Déwék ogé boga sapi aya tiluna, tara diabur kitu, tara sina ngencar!”

“Ngaranna ogé sapi atuh, Bah. Teu boga pipikiran!”

“Heueuh ari sapi mah, ngan ngukutna wé atuh, kudu boga cedo. Yeuh, Rasta, éta jagong téh geus dijual ka Mang Dohing. Duitna geus dipaké meuli kamprét jeung padudan. Kari-kari ayeuna jagongna diruksak sapi, aya bahan bolay jual-beuli téh. Gantian siah!”

“Naha bet nyalahkeun kuring, da teu rumasa ngaruksak jagong. Kuduna Abah téh nyarékan sapi!”

“Na ari sia, kawas ka nu burung baé,” Bah Wirya ngagidir. Gap kana pérah bedog.

“Sabar, Bah. Keun urusan jagong mah engké deui. Ari sapi kuring ayeuna di mana?”

“Dibuburak ku déwék!”

“Étah, kalah ka dibuburak, lain pangnéwakeun atuh!”

“Sapi édan kitu kudu ditéwak? Kuriak ngagadil!”

Keur kitu aya deui nu ngurunyung.

“Rasta! Upahan siah budak déwék,” cék Kang Obay. “Sapi silaing asup ka dapur, budak déwék nepi ka ngalenggerek,”

Jol hiji deui.

“Lamun henteu digantian ayeuna kénéh, kajeun galungan aing mah!” cék Mang Dohing. “Geura Bah, rék teu asa diteungteuingan kumaha. Kuring téh rék ngiangkeun daun kangkung ka pasar, ditunda diburuan, da kitu sasarina ogé. Pira diselang heula madang, teu kanyahoan geus ludes dihakan sapi,”

“Atuda loba gijina meunang kangkung mah, Jang!” cék Bah Wirya.

“Si Juhri deuih anu cilaka téh. Keur ngala gedang, tarajéna didupak sapi. Atuh puguh, nepi ka ngajuralit kana kamalir. Sakeudeung deui ogé mawa bedog geura!”

“Aya naon ieu téh, ujug-ujug narapsu baé?” Rasta katémbong geumpeur.

“Na ari sia Rasta, can ngarti kénéh? Sapi silaing ngencar, ngagujrudkeun urang lembur!” cék Bah Wirya satengah gogorowokan.

Cacak mun henteu buru-buru diriungkeun ku Pa Érté mah, teuing kumaha kajadianana.

Buritna, sapi téh can kapanggih baé. Puguh atuh Kénoh nepi ka garo singsat.

“Gancang téangan, manéhna! Bisi ngaruksak kebon batur!”

“Eudeuk atuh!”

“Étah geuning kalah ka diuk dina bangbarung, hayang nongtot jodo?”

“Kamana néanganana?”

“Teu nyaho kami mah. Papaykeun ka urang lembur!”

Sanggeus ngajéwang sarung mah, léos Rasta indit. Tapi nepi ka tengah peuting can balik baé. Kénoh mani geus lengo deui-lengo deui. Tungtungna mah dug saré, najan bari hariwang ogé.

Isukna, rebun-rebun kénéh, basa Kénoh rék ka tampian, kadénge di buruan aya nu gegerendengan.

“Sing bageur, Danten, ulah ngider waé. Aing apan nu riweuhna mah. Enya, aing ogé apal, sia téh keur begér. Tapi sabar wé atuh, engké oge aya waktuna,”

“Aéh-aéh, naha Kang Rasta bet ngomong jeung sapi. Kawas jelema sédéng bae!” Kénoh ngagerendeng. “Enya, sabar sakeudeung mah, pira ogé 14 poé deui!”

Rasta ngalieuk.

“Naha mani sapeupeuting?” cék Kénoh.

“Euh … apan kapanggihna ogé bieu!”

“Ti mana?”

“Euh … apan ti sawah. Sigana mah teu kuat hayang magawé,”

“Sukur ari kapanggih mah. Geus diparaban?”

“Enggeus meureun …”

“Naha bet meureun, apan ku Akang kapanggihna ogé, lin?”

Rasta teu nembalan. Sapi dicangcang di buruan. Bus ka imah, rap maké kamprét paranti ka sawah. Teu lila geus kaluar deui. Wuluku nu nyarandé kana bilik dipanggul.

“Rék ka mana deui?” Kénoh kerung.

“Rék mideur. Apan kamari mah teu tulus!”

“Ké atuh, urang ngéjo heula!”

“Apan … eng…” nyaritana teu kebat.

“Enggeus di mana?”

“Di tukang surabi!”

Rasta terus nungtun sapi, indit bangun rurusuhan. Kénoh tibang gogodeg.

Datang ka sawah, kasampak Si Darmita keur diuk dina galeng bari udud. Mani curinghak basa nangénan Rasta ngiringkeun sapi téh.

“Sabaraha kotak deui pigawéeun téh? Bakal anggeus poé ieu?” cék Rasta. Wuluku diécagkeun, ari sapi sina nyatuan.

“Dua kotak deui. Anggeus poé ieu ogé, mun loba nu maculna mah. Lain, kumaha lalakon sapi ngencar téh?”

“Heuheuy deuh, hayang seuri déwék mah!”

“Ulah waka seuri di dieu, naon pikaseurianana barina ogé. Prak geura ngadongéng, meungpeung isuk kénéh!”

“Silaing moal bébéja ka sasaha?”

“Aéh-aéh, kawas rusiah baé. Apan salembur geus guyur, geus pada apal kana kajadianana,”

“Enya moal bébéja ka sasaha?”

“Enya atuh!”

“Ka Si Kénoh moal dibéjakeun?”

“Moal,”

“Kieu, euy …” Rasta luak-lieuk heula. “Tina kajadian sapi ngencar téh, déwék mah maké ngalaman saré di imah randa!”

“Kutan?”

“Enya, Nyi Lilis budak Mang Oji téa. Silaing apal meureun?”

“Puguh baé apal mah. Apan Bah Wirya oge unggal soré ngahéroan, sakitu geus boga incu téh. Sebel aing mah!”

“Ké, ké, ulah waka ambek ka Bah Wirya!”

“Teu ngeunah atuda, mani teu ngagéhan budak ngora. Aéh, apan basa mangkukna urang eureun lebah imah Mang Oji, Nyi Randa téh siga kulat-kelét geuning!”

“Taktagé. Kieu lalakonna mah. Sanggeus diuruskeun ku Pa Érté, buritna déwék néangan sapi. Jam tujuh peuting kakara kapanggih raratanana. Manahoréng diampihan ku Mang Oji. Karunya cénah ka nu bogana, bisi néangan. Sapi téh sina meuting, da kabeneran Mang Oji boga kandang kosong …”

“Terus kumaha?”

“Teu panggih jeung Mang Oji mah, da bada magrib ogé geus indit, rék mondok di nu gering, di lembur Ciseureuh. Tadi kuring rék ngahunukeun, cacak mun teu dirawatan ku manéhna mah, geus ka mana boa. Kapaksa baé déwék nepungan Nyi Lilis. Naha atuh, tina rék nyokot sapi téh kalah ka uplek ngobrol nepi ka peuting. Basa rék balik, ku Nyi Lilis dicaram, magarkeun téh keueung euweuh batur. Apal sorangan meureun, Nyi Lilis mah borangan pisan. Nya kapaksa wé déwék téh, ngadon heuheuy … saré. Isukna rebun-rebun geus disampakkeun kéjo haneut jeung deungeunna. Puguh atuh, sapi kabawa, beuteung seubeuh, saré tibra …”

“Nu bener, Rasta?”

“Naha iraha déwék ngabohong. Tanyakeun wé ka jinisna teu percaya mah. Ngan omat, ieu béja ulah nepi ka Si Kénoh. Aya bahan moal dipangéjokeun Si Éta apaleun mah!”

Sakedapan Darmita ngahuleng, siga aya nu dipikiran.

Dua poé ti harita. Pabuburit, Rasta geus ngajanteng deukeut kandang Si Danten. Ceg kana palang kandang, talina dilaan.

“Sia apal kénéh jalanna, Danten?” pokna, kawas ka jelema baé.

Tapi kakara ogé rék nyekelan tambang, ti lebah jalan kadéngé sora nu patinggorowok. Berebet Rasta ka buruan.

“Aya naon euy?”

“Sapi Si Darmita ngencar!” cék anu di jalan.

“Iraha?”

“Cikénéh. Lain nu Si Darmita wungkul kétang, béjana nu Bah Wirya jeung nu Si Obay ogé areuweuh ti kandang. Kadé ati-ati Rasta, sigana ayeuna mah keur usum bangsat sapi!”

“Naha bet ngalencar, nya?” Rasta kerung.

“Kateuing atuh, teu apal déwék mah!”

Keur kitu, Aki Dasmin nyampeurkeun, kundang iteuk, leumpangna rarampéolan.

“Sujang, henteu nénjo sapi aki?”

“Baruk? Sapi Aki ogé ngencar?”

“Puguh baé atuh, da di … aéh … ngencar. Mudah-mudahan wé léosna ka kidulkeun, da cénah alamatna di beulah kidul!”

Rasta ngahuleng.

“Aya naon, Kang?” Kénoh ngelol ti lawang, bari ngais orok.

“Sapi Si Darmita ngencar!”

“Boa nu urang ogé ngencar deui?”

Rasta asa kaingetan. Berebet ka pipir. Enya baé, Si Danten téh geus euweuh di kandangna.

saumber : Paguyuban Panglawungan Sastra Sunda